انتقام یعنی چه ؟ واگر انتقام گرفتن  مذموم وناپسند است چرا در مورد امام زمان (عج)تعبیر به منتقم خون شهدای کربلا می شود؟

انتقام از ریشه ی «ن ـ ق ـ م» و در لغت به معناى انکار کردن(1)، کینه کشیدن، کیفر دادن(2)، مؤاخذه همراه با کراهت و مبالغه در کیفر و عقوبت(3) آمده است(4) و در اصطلاح به عقوبتى خاص اطلاق مى‌شود و آن اینکه فرد در برابر کسى که به او بدى کرده به همان اندازه یا بیشتر بدى کند(5)؛ همچنین انتقام گاه به انسان نسبت داده مى‌شود و گاه به خداوند. تفاوت این دو در این است که انتقامهاى بشرى بیشتر در پى زیانى است که فرد بر اثر عجز از ناحیه دشمن دیده و بدین وسیله مى‌خواهد ناکامى و شکست خود را جبران کند، ازاین‌رو گاه ضمن گرفتن انتقام، از حدّ اعتدال بیرون رفته، مرتکب کار ناروا و خلاف حق مى‌شود؛ اما انتقام الهى بر اثر آسیب دیدن خداوند یا براى تشفى خاطراو نیست، زیرا خداوند آسیب‌پذیر نیست و تشفّى خاطر در او راه ندارد، بلکه انتقام او به معناى کیفر دادن گناهکاران براساس حق و عدالت است.(6)

 انتقام بشرى نیز به فردى و اجتماعى تقسیم مى‌شود. انتقام فردى بیشتر برخاسته از احساس بوده ؛غایت وانگیزه  آن تشفّى  وآرامش خاطر است؛ اما انتقام اجتماعى که در قالب قصاص و مجازات صورت مى‌گیرد غالباً مبتنى بر عقل بوده و غایت آن حفظ نظامِ تربیتی واصلاحی افراد جامعه و بستن راههاى ناامنى در اجتماع است . این نوع از انتقام بیشتر در قلمرو وظایف حکومت است.(7)

اقسام انتقام:

حس انتقامجویى یک اصل حیاتى است که خداوند آن را در وجود همه انسانها و حتى برخى حیوانات به ودیعه نهاده است(8)؛ لیکن بهره ورى از این حس خدادادى به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن داراى احکام و وجوه گوناگونى است که مى‌توان آن را به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم کرد.

  1- انتقام پسندیده و  واجب

اسلام باهرگونه ظلم و تعدى، به فرد یا جامعه مخالف است، ازاین‌رو مقابله با ستمگران و گرفتن حق مظلومان را امرى ممدوح و گاه واجب مى‌شمارد. قرآن کریم در آیات 14و 15 سوره توبه  به مسلمانان فرمان مى‌دهد که با کافران و مشرکان نبرد کنند تا ضمن رفع شرک و کفر از روى زمین، خشم مؤمنان ستمدیده فرو نشسته و دلهاى آنان تشفى یابد:«قـاتِلوهُم یُعَذِّبهُمُ اللّهُ بِاَیدیکُم ویُخزِهِم ویَنصُرکُم عَلَیهِم و یَشفِ صُدورَ قَوم مُؤمِنینَ  و یُذهِب غَیظَ قُلوبِهِم » در آیه 39 شورى  نیز قرآن یکى از ویژگیهاى مؤمنان راستین را یارى طلبیدن از دیگران براى رفع ظلم  از خود و گرفتن انتقام از ستمگر دانسته است: «والَّذینَ اِذا اَصابَهُمُ البَغىُ هُم یَنتَصِرون» . شاید پسندیده بودن و وجوب انتقام در این موارد بدان جهت باشد که اگر از ظالمان انتقام گرفته نشود موجب گستاخى آنان و تضییع حقوق دیگران شده و فساد و ناامنى در جامعه گسترش مى‌یابد .

  2-انتقام مُجاز

اگر ستم و تجاوز متوجه فردی شده باشد و انتقام گرفتن او پیامدى براى دیگران نداشته باشد این کار جایز و روا خواهد بود؛ بدین معنا که انسان در این‌گونه موارد، بین گرفتن انتقام از ظالم یا عفو او، مخیّر است: «وجَزاؤُا سَیِّئَة سَیِّئَةٌ مِثلُها فَمَن عَفا واَصلَحَ فَاَجرُهُ عَلَى اللّهِ ... و لَمَنِ انتَصَرَ بَعدَ ظُـلمِهِ فَاُولـئِکَ ما عَلَیهِم مِن سَبیل»( شورى آیه های 40 و 41 و نیز سوره بقره آیه ی 194و سوره نحل آیه ی  126) البته گرفتن انتقام از بدى کننده به طور مطلق و در همه ی موارد روا نیست، بلکه در مواردى جایز است که اسلام آن را روا دانسته باشد.(9) 

   ادامه دارد...

پی نوشت

1-     مفردات الفاظ ‌القرآن ، ص 822 ؛ لسان العرب، ج 14، ص 272، واژه «نقم »

2-     مجمع البحرین، ج 2، ص 366 واژه«نقم»

3-     زادالمسیر فى علم التفسیر ، ج 2، ص 427

4-      التحقیق فى کلمات القرآن الکریم  ، ج 12، ص 227، واژه «نقم»

5-      جامع‌السعادات، ج1،ص334؛ المیزان، ج12، ص86

6-     المیزان، ج 12، ص 87؛ اخلاق از نظر همزیستى و ارزشهاى انسانى ، ص 323 

7-      المیزان، ج 12، ص 86   

8-     همان

9-     جامع‌السعادات، ج1، ص334؛ محجة‌البیضاء، ج 5 ، ص 315